VIBRANT - Evolution of VIBRoacoustic communication in ANTs
DESCRIPTION OF THE PROJECT
Efficient communication to coordinate the actions of up to a million specialized nestmates is fundamental to the success of social insects, especially ants which represent some of the most sophisticated societies known to biology. Various modalities of signaling have been identified in ants, including the predominant release of chemical substances, visual behavioral displays involving movement or posture, tactile interactions, and the emission of sounds and vibrations whose role has been underestimated for long time.
Figure 1 Scanning Electron Microscopy
picture of the pars stridens of ant.
In the last image the ridges are evident.
Vibratory messages can be generated by wagging the whole body while standing on the substrate, by scraping the substrate with the mandibles or by tapping the nest substrate with both the head and apex of the abdomen. Besides the employment of these unspecialized morphological features a specialized stridulatory organ made of a ‘plectrum’ rasping across a ‘file’ (‘pars stridens’), has evolved in at least five ant subfamilies.
Until now, it was thought that acoustic cues were a very minor part of ant communication, representing simple signal conveying alarm or used as a beacon by other ants for orientation but it has recently become clear that sounds and vibrations are also used to transmit more abstract information, including a species’ identity or an individual’s caste and status. The importance of these signals has become striking after that recent studies have demonstrated the ability of several social parasites to imitate ants’ language to live for long periods, as undetected intruders, in close contact with their host ants.
The project aims at characterizing the acoustic signals and production modalities of various ant species disentangling the factors that shaped the evolution of acoustic communication in ant societies.
Figure 2 A worker of Myrmica scabrinodis
(Photo by Daniel Sánchez-García)
Firstly, we will verify if sounds and vibrations vary at multiple scales, i.e. among colonies within populations, among populations within species, and at higher taxonomic levels (between species, genera and subfamilies). The entity of variation of the first two levels will be evaluated along a latitudinal gradient using Myrmica scabrinodis, a common red ant as a model. Secondly, the acoustic patterns of twenty-five common European ant species will be investigated and compared with signal producing structures.
We will then compare the level of within- and between-populations signal variation of Myrmica scabrinodis with population genetic data, testing the hypothesis that more marked differences of vibroacoustic signals between populations exist due to geographical and genetic distance. In addition, we will test the hypothesis that acoustic patterns have evolved across species, genera and subfamilies following phylogenetic trajectories even though some signal characteristic may be explained by other factors (e.g. nesting and habitat preferences).
Finally, we will study the coevolution of acoustic communication in host-parasite interactions focusing on the slave-making ant Myrmoxenus ravouxi whose workers have to continually raid other ant (Temnothorax spp) nests for worker brood to refresh the labour force of its colonies. The vibroacoustic patterns of the host and the parasite will be compared, and playback experiments will be performed to test whether parasite imitates the host acoustics signals or if the host’s slave workers may “learn” the signals of the parasite during their development as slavers into the parasite colony.
The project aims at demonstrating that the acoustic communication in ants is much more developed and complex than previously supposed. We will seek to demonstrate that the acoustic signals in ants possess an increasing variability at multiple scales, starting from an intra-language variation – dialects – in different populations of the same species, to variability of “language families” unifying different species, until the existence of different “languages” at the genus or subfamily level.
This project, whose Principal Investigator is dr. hab. Luca Pietro Casacci, was carried out under POLONEZ programme which has received funding from the European Union’s Horizon 2020 research and innovation programme under the Marie Skłodowska-Curie grant agreement No. 665778
THE PROJECT RESULTS
Figure 3 The parasitic larva of Maculinea teleius with a
worker and larvae of its host ant species Myrmica scabrinodis.
Many lycaenid butterflies have evolved adaptation to exploit
ant societies. (Photo by Daniel Sánchez-García)
Until now, it was thought that acoustic cues were a very minor part of ant communication, representing simple signal conveying alarm or used as a beacon by other ants for orientation but it has recently become clear that sounds and vibrations could also contain other information. The importance of these signals has become striking after that recent studies have demonstrated the ability of several social parasites to imitate ants’ language to live for long periods, as undetected intruders, in close contact with their host ants.
During the project we characterised the variation in the acoustic signals and production modalities of various ant species disentangling the factors that have shaped the evolution of acoustic communication in ant societies. Ants were recorded by using a device that amplify their sounds and the stridulatory organs were visualised using a Scanning Electron Microscope which allow to obtain pictures of very tiny structures.
Figure 4 Crematogaster auberti, one of the Myrmicinae
species included in the project (Photo by Daniel Sánchez-García)
Firstly, we verified if sounds and vibrations vary at multiple scales, i.e. among colonies within populations, among populations within species, and at higher taxonomic levels (between species, genera). We evaluated the entity of variation at colony and population levels along a latitudinal gradient using Myrmica scabrinodis, a common red ant, as a model. We found that sounds are slightly different between colonies belonging to the same population but mostly differ among ant populations for certain sound characteristics. Secondly, to evaluate the acoustic differences between ant species and genera, we recorded and compared the sounds of 40 common European ant species. We found an enormous variability of sounds that were not explained by the weaker variability in the stridulatory organs, suggesting that the ants can “play” very diverse signals using an “instrument” which is very constant in its structure across species.
Figure 5 A forager of Myrmica scabrinodis
(Photo by Daniel Sánchez-García)
Then, we compared the level of within- and between-populations signal variation of Myrmica scabrinodis with population genetic data, showing that the genetic relationship did not reflect the sound pattern among colonies and populations. Similarly, the ants’ acoustic patterns do not seem to have evolved across species and genera following phylogenetic trajectories. Interestingly, our data suggested that some acoustical signal characteristics could be explained by substrate that ant species use to build their nests (e.g. soil, wood) or temperature and humidity of the environment they colonise.
Finally, we investigated how vibroacoustic signals have evolved in socially parasitic ants using two model systems, the inquiline ant Myrmica karavajevi and its host ant Myrmica scabrinodis and the slave-making Myrmoxenus ravouxi and its host ants belonging to the genus Temnothorax. We discovered that the parasite sound has evolved towards an imitation of the host signals either produced by host queen (in both parasites) or workers (M. ravouxi workers). This imitation strategy, which allow the parasite to integrate into the host colony, was confirmed in playback trials where the host workers reacted in a similar way when we reproduced the sound of the parasite and host queens.
Figure 6 A queen of Myrmoxenus ravouxi interacts
with a slave host worker (Photo by Daniel Sánchez-García)
The results of the project have showed that there is an enormous variability of the signals starting from the individual level, colony, population and species. Having discovered this variability goes beyond the concept that sounds are little used in ants, a wall created in the last 30 years that has slowed down research in this field. Thus, the project “VIBRANT” has brought to light the idea that there are still many aspects to be discovered in this communication channel.
DISSEMINATION AND PUBLICATIONS
During the two years of the project, the preliminary results of the project were presented at 7 international conferences on social insects, bioacoustics and zoology.
- Butterfly Conservation 8th International Symposium, Southampton (UK), 6–8.04.2018. Casacci L.P., et al. 2018. Evolution of acoustic signals in lycaenid-ant interactions (poster presentation).
- XVIIIth Congress of the International Union for the Study of Social Insects, Guarujá (BR), 5–10.08.2018. Casacci L. P., et al. 2018. How to deceive your host: chemical and vibroacoustical strategies of an inquiline ant (oral presentation).
- 2nd International Symposium on Biotremology, Riva del Garda (IT), 4–6.09.2018. Casacci L.P., et al. 2018. Evolution of vibroacoustic signals in Myrmicinae ants (oral presentation).
- 79th Congress of the Italian Zoological Union, Lecce (IT), 25–28.09.2018. Casacci L.P., et al. 2018. Chemical and vibroacoustical strategies of an inquiline ant to integrate into its host colonies (oral presentation).
- Central European Meeting of the IUSSI, Wien (A), 19–22.03.2019. Casacci L.P., et al. 2019 Factors influencing the evolution of vibroacoustic signals in Myrmicinae ants (oral presentation).
- 8th CEWM Central European Workshop of Myrmecology, Regensburg (D), 27-29.09.2019. Casacci L.P., et al. 2019 An inquiline ant uses both chemical and vibro-acoustical mechanisms to integrate into its host colonies (oral presentation).
- 17th Conference of the Italian Association for the Study of Social and Pre-Social Arthropods, Florence (IT), 4–5.07.2019. Casacci L.P. The evolution of vibro-acoustic signals in ant societies (plenary talk).
Publications
Casacci, L. P., Bonelli, S., Balletto, E., & Barbero, F. (2019). Multimodal signaling in myrmecophilous butterflies. Frontiers in Ecology and Evolution, 7, 454. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fevo.2019.00454/full
CONTACT
Dr.hab. Luca Pietro Casacci
E-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Department of Life Sciences and Systems Biology,
Via Accademia Albertina 13,
10123 Turin,
Italy
Dr. Hab. Magdalena Witek
Email: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Wojciech Czechowski
Email: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Museum and Institute of Zoology, PAS
Wilcza 64, 00-679 Warsaw
Poland
Skład Zespołu ds. Dobrostanu Zwierząt
dr Anna Dubiec
dr Łukasz Kiraga
Nadzór weterynaryjny: lek. wet. Agnieszka Czujkowska
Najważniejsze akty prawne dotyczące wykorzystania zwierząt do celów naukowych lub edukacyjnych:
Ustawa z dnia 15 stycznia 2015 r. w sprawie wykorzystywania zwierząt do celów naukowych i edukacyjnych (http://dziennikustaw.gov.pl/DU/2015/266/1)
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 maja 2015 r. w sprawie szkoleń, praktyk i staży dla osób wykonujących czynności związane z wykorzystywaniem zwierząt do celów naukowych lub edukacyjnych (http://dziennikustaw.gov.pl/DU/2015/628/1).
Dokumenty wymagane do ubiegania się o zgodę na przeprowadzenie doświadczenia:
MIZ PAN podlega I Lokalnej Komisji Etycznej w Warszawie
z siedzibą na Wydziale Biologii Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Ilji Miecznikowa 1, 02-096 Warszawa
Terminarz posiedzeń, informacje o procedurze składania oraz instrukcja wypełniania wniosku do LKE:
https://www.biol.uw.edu.pl/1-lokalna-komisja-etyczna/
Polish Journal of Ecology - vol.65 (4) 2017
| CONTENTS | ||
| Regular research papers | ||
|
Life in extreme habitats: diversity of endolithic microorganisms from cold desert ecosystems of eastern Pamir Khomutovska N., Jerzak M., Kostrzewska-Szlakowska I., Kwiatowski J., Suska-Malawska M., Syczewski M., Jasser I. |
Abstract | |
|
Factors affecting alien and native plant species richness in temperate nature reserves of northern China Zhang X., Wang H., Wang S., Wang R., Wang Y., Liu J. |
Abstract | |
|
Role of seed bank in establishment of single and mixed-sowing artificial grasslands of Tibetan Plateau Ma Z., Zhang C, Zhou H.-K., Yao B.-Q., Zhao X.-Q. |
Abstract | |
|
Climatic response of tracheid features of Picea meyeri along altitude gradient of Layashan Mountains of north China Wang M., Jiang Y., Zhang W., Dong M., Kang M. |
Abstract | |
|
Body size distribution of spider species in various forest habitats Stańska M., Stański T. |
Abstract | |
|
Niche dynamics and biodiversity: many rodent species on one marshy meadow Jancewicz E., Gliwicz J. |
Abstract | |
|
Effects of wild boar (Sus scrofa L.) rooting on seedling emergence in Bialowieża Forest Sondej I., Kwiatkowska-Falińska A. |
Abstract | |
|
Comparative effects of aquaculture and water level fluctuations on macroinvertebrate communities in Three Gorges Reservoir, China Chi S., Zheng Z., Zhang Z., Hu J., Zheng J., Zhao X., Hu J., Dong F., Peng J. |
Abstract | |
| Short research contribution | ||
|
Fern Azolla filiculoides at new sites in Oder River (Poland) − invader or ephemeral? Myśliwy M., Szlauer-Łukaszewska A. |
Abstract | |
|
Not European wildcats, but domestic cats inhabit Tatra National Park Zwijacz-Kozica T., Ważna A., Munõz-Fuentes V., Tiesmeyer A., Cichocki J., Nowak C. |
Abstract | |
|
Changes in distribution of Aesculapian snake and implications for its active conservation in Poland Kurek K., Najberek K., Zając B., Bury S., Ćmiel A.M., Baś G., Najbar B. |
Abstract | |
|
Research note |
||
|
A new locality of alien species Branchiura sowerbyi in Upper Oder River in Poland Cebulska K., Krodkiewska M. |
Abstract |
Część „P” – publikacje POPULARNO-NAUKOWE
Spis moich publikacji
Część „P” – publikacje POPULARNO-NAUKOWE
razem 228 pozycji w tym 24 powtórne wydania [bis]
publikacji „P” od 2005 r. (po emeryturze) - 54
Oznaczenia i zestawienie rodzajów publikacji:
[A] artykuły w prasie codziennej i w czasopismach – 179 publikacji
[R] rozdziały w zbiorach książkowych - 29
[F] foldery, broszury, ulotki – 11
[K] książki autorskie i redakcje naukowe książek - 5 (2 bis)
[P] przedmowy do książek – 3
w tym:
[&] publikacje współautorskie - 23
[bis] przedruki i kolejne wydania wcześniejszych publikacji – 24
[net] główna publikacje w internecie - 2
---. – autor „Luniak M.”;
000 – nie mam wydruku publikacji
Artkuły w dziennikach i innych gazetach wielkonakładowych – 79 publikacje: Świat Młodych – 62, Życie Warszawy – 9, Gazeta Wyborcza – 5, Express Wieczorny – 2, Trybuna Ludu - 1;
W innych 24 periodykach – 99: Płomyk – 30, Przyroda Polska – 26, Stolica – 12, Ptaki – 4, Przekrój – 3, Problemy – 3, Biuletyn Nauk.-Techn. PAP – 2, PAN Działalność Naukowa – 2 oraz po 1 publikacji w: - Administrator, Eko, Łowiec Polski, Mała Delta, Mir Ptic (Moskwa), Murator, Naturopa (Strassburg), Nasze Bielany, Nature Newsletter of the Council of Europe (Strassburg?), Panorama Polska, Przegląd Komunalny, Przyroda Warmii i Mazur, Skrzydlata Polska, Szkiełko i Oko, Woliera, Wiedza i Życie, Zwierciadło.
2017
---. Dzikie życie w parkach miejskich. Przegląd komunalny 9/2017 (402): 56-58. [A w czasopiśmie specjalistycznym]
2016
Grzeniewski M., Luniak M. 2016. Bielańska „ptasia śćieżka” –zasiedlona. Nasze Bielany 11 (211)/ 2016: 12. A &
2015
---. 2015. Jeszcze o żółwiach na Kępie Potockiej. Nasze Bielany. 16 (9): 13. [A w lokalnym czasopiśmie Bielan]
2013
---. 2013. Nie jerzyki tylko jeże. Gazeta Wyborcza – Stołeczna, 08.08.2013. [A]
---. 2013. Rezerwat Las Bielański. www.wislawarszawska.pl [A na stronie Projektu Life+ “Ochrona siedlisk kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w warunkach intensywnej presji aglomeracji warszawskiej”]
---. 2013. Park Młociński. www.wislawarszawska.pl [A na stronie Projektu Life+ j.w.]
---. (red.) 2013. Przyroda Bielan warszawskich. Wyd. II, Muzeum i Inst.
Zoologii PAN, Warszawa, 312 ss. [K bis, P bis, 3 R bis i 5 R & bis, II wyd. monografii z 2010 r. przedmowa i 10 moich rozdziałów autorskich w tej książce - uwzgędnione w zestawieniach jako osobne publikacje, spis - patrz wydanie I w publikacjach 2010 ],
2010
---. (red.) 2010. Przyroda Bielan warszawskich. wyd. Muzeum i Inst. Zoologii PAN, Warszawa, 312 ss. [K]
---. 2010. Od redaktora naukowego. w: Luniak M. (red.) Przyroda Bielan warszawskich. wyd.
Muzeum i Inst. Zoologii PAN, ss. 10-11. [P wstęp do książki]
& Jakubowski K., Luniak M., Sudnik-Wójcikowska B. 2010. Badania przyrodnicze na Bielanach – w przeszłości i dziś. w: Luniak M (red.) Przyroda Bielan warszawskich. wyd. Muzeum i Inst. Zoologii PAN, ss. 24-35. [R &]
---. 2010. Fauna. w: Luniak M (red.) Przyroda Bielan warszawskich. wyd. Muzeum i Inst. Zoologii PAN, ss. 118-119. [R]
---. 2010. Ptaki. w: Luniak M (red.) Przyroda Bielan warszawskich. wyd. Muzeum i Inst. Zoologii PAN, ss. 171-193. [R]
---., Babińska-Werka J., Lesiński G. 2010. Ssaki. w: Luniak M (red.) Przyroda Bielan warszawskich. wyd. Muzeum i Inst. Zoologii PAN, ss. 194-207. [R &]
& Chojnacki J., Luniak M., Miścicki S. 2010. Las Bielański. w: Luniak M (red.) Przyroda Bielan warszawskich. wyd. Muzeum i Inst. Zoologii PAN, ss. 210-221. [R &]
---., Wojtatowicz J. 2010. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe i teren uzytku ekologicznego. w: Luniak M (red.) Przyroda Bielan warszawskich. wyd. Muzeum i Inst. Zoologii PAN, ss. 243-251. [R &]
---., Kozłowska A. 2010. Stan Bielańskiej przyrody i potrzeby jej ochrony. w: Luniak M (red.) Przyroda Bielan warszawskich. wyd. Muzeum i Inst. Zoologii PAN, ss. 267-281. [R &]
---. 2010. Atrakcje przyrodnicze Bielan. w: Luniak M (red.) Przyroda Bielan warszawskich. wyd. Muzeum i Inst. Zoologii PAN, ss. 282-289. [R]
& Nowicki W., Luniak M., 2010. Jak społecznie uczestniczyć w ochronie przyrody. w: Luniak M (red.) Przyroda Bielan warszawskich. wyd. Muzeum i Inst. Zoologii PAN, ss. 290-293. [R &]
---. 2010. Ptaki w budynkach. wyd. Stołeczne Tow. Ochr. Ptaków. Warszawa, 8 ss.
[F bis, broszura - wznowienie wyd. z 2008 r.]
2009
---. 2009. Las Bielański. w: Wojtatowicz J. (red.). Przyroda Warszawy. wyd. Biuro Ochr. Środowiska Urz. m.st. Warszawy. Warszawa, ss. 28-33. [R]
---., Wojtatowicz J. 2009. Użytki ekologiczne. Przy Lesie Młocińskim. w: Wojtatowicz J. (red.). Przyroda Warszawy. wyd. Biuro Ochr. Środowiska Urz. m.st. Warszawy. Warszawa, ss. 126-129. [R &]
---., Wojtatowicz J. 2009. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Olszyna. w: Wojtatowicz J. (red.). Przyroda Warszawy. wyd. Biuro Ochr. Środowiska Urz. m.st. Warszawy. Warszawa, pp. 148-153. [R &]
---., Wojtatowicz J. 2009. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Dęby Młocińskie. w: Wojtatowicz J. (red.). Przyroda Warszawy. wyd. Biuro Ochr. Środowiska Urz. m.st. Warszawy. Warszawa, ss. 154-159. [R&]
---. 2009. Ochrona gatunkowa. Zwierzęta. w: Wojtatowicz J. (red.). Przyroda Warszawy. wyd. Biuro Ochr. Środowiska Urz. m.st. Warszawy. Warszawa, ss. 200-205. [R]
2008
---. 2008. Ptaki w budynkach. wyd. Stołeczne Tow. Ochr. Ptaków, Warszawa, 8 ss. [F broszura - na nowo opracowany i znacznie rozszerzony folder z 2005 r.]
---. 2008. O warszawskich ptakach. Stolica, nr 2 (2191): 16-19. [A]
---. 2008. Chrońmy ptaki gnieżdżące się w budynkach. Przyroda Polska, nr 7 (???): 8-9. [A]
--. 2008. Ptaki w budynkach – jak z nimi postępować. Administrator 7-8/2008???: 15-20.[A 000]
---. 2008. Ptaki gniazdujące w budynkach – aktualny problem ochrony przyrody miast. Materiały Konf. „Ochrona gatunkowa i co dalej” (Warszawa,15-16 marca 2008). Wyd. Liga Ochrony Przyrody Zarz. Główny, Warszawa, ss. 40-44. [R]
2008
---. 2008. Synurbizacja – dostosowanie się zwierząt do urbanizacji. w: Benera A. (red.) Warsaw wild life: notes. Wyd. Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Warszawa, ss. 14-21. [R skrócony przedruk pracy ze zbioru Barczak T. i in. (red) Fauna miast, Wyd. ATR, Bydgoszcz, 1998 – patrz w spisie publikacji naukowych (Luniak 1998) ]
---. 2008. Synurbization – adaptation of animal wildlife to urban development. w: Benera A. (red.) Warsaw wild life: notes. Wyd. Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Warszawa, ss. 22-31. [R, skrócony przedruk ze zbioru International Symposium on Urban Wildlife Conservation. Tucson, Arizona , USA, 1999 (Shaw W. W. i in. (red) 2004) – patrz w spisie publikacji naukowych (Luniak 2004)]
2007
---., Dulisz B. 2007. Skrzydlaci mieszkańcy budynków w Olsztynie. Natura − Przyroda Warmii i Mazur, nr 1 (5): 11-15. [A&]
---. 2007. Berlin − miasto parków przyjaznych naturze. Gazeta Wyborcza - Stołeczna z 20.11.2007, s. 5. [A]
---. 2007. Chrońmy ptaki gnieżdżące się w budynkach. Liga Ochr. Przyrody Zarz. Okręgu w Zielonej Górze. [F, ulotka]
2006
---. 2006. Ptaki w budynkach. Woliera, nr 2/2006: 62-65. [A]
---. 2006. Trzeba pomagać kawkom. Ptaki, nr 2/’06: 6-8. [A, kwartalnik Ogólnopolskiego Tow. Ochr. Ptaków]
- 2005
- ---. Las Bielański. w: Wojtatowicz J. (red.). Warszawska przyroda – obszary i obiekty chronione. wyd. Biuro Ochr. Środowiska Urz. m.st. Warszawy, ss. 29-32. [R]
- ---. Zwierzęta. w: Wojtatowicz J. (red.). Warszawska przyroda – obszary i obiekty chronione. wyd. Biuro Ochr. Środowiska Urz. m.st. Warszawy, ss. 135-139. [R]
---. 2005. Czy kawki znikną z naszych miast? Przyroda Polska, nr 3 (???? ): 14-15. [A]
- ---. Ptaki krukowate blisko człowieka. Wyd. Liga Ochr. Przyrody Zarz. Okręgu w Zielonej Górze, 8 ss. [F, folder]
- ---. Ptaki w budynkach. wyd. Biuro Ochr. Środowiska Urz. m.st. Warszawy, 4 pp. [F, folder]
- ---. Zwierzęta świata – puchacz. wyd. Narodowy Bank Polski, 3 ss. [edycja niem.]: Tiere der Welt – Uhu. [edycja ang.]: The animals of the world – Eagle Owl. [F, folder do serii numizmatów „Monety kolekcjonerskie”]
---. 2005. 50 lat polskiej ornitologii. Ptaki 4/’05: 22 [A, kwartalnik Ogólnopolskiego Tow. Ochr. Ptaków]
- ---. 2005. Dama, ale nie z gronostajem. Encyklopedia Gazety Wyborczej. T. 9: 785. [R bis, przedruk artykułu w Gaz. Wyborczej z 11. 1991, nr 247 (716)]
- 2004
- ---. O pticach Varshavi v proshlom i nastoyashchem. Mir Ptic, Izd. Sojuz Okhrani Ptic Rossii, Moskva, No 2-3 (29-30): 12-15. [A, po rosyjsku]
2003
---. 2003. Fauna Warszawy. Ptaki, nr 1’03: 26-27. [A, kwartalnik Ogólnopolskiego Tow. Ochr. Ptaków]
- ---., Czajka L. 2003. Zwierzęta świata - węgorz europejski. Wyd. Narodowy Bank Polski. 3 ss. [F &, folder do serii numizmatów „Monety kolekcjonerskie”]
---. 2003 Las Bielański – rezerwat i ostoja przyrody. wyd. Wydz. Ochrony Środowiska Dzieln. Bielany, 2 ss. [F, 000 , ulotka]
2002
---. 2002. Warszawa pełna ptaków. Polska Akademia Nauk. Działalność Naukowa, nr 13: 53-56. [A]
---. 2002. Karolinka warszawska. Gazeta Wyborcza – Stołeczna, nr ??? z 03.12.2002, s. 2. [A]
1998
---., Rejt Ł. 1998. Sokoły w Warszawie – sokół wędrowny i pustułka. wyd. Muzeum i Inst. Zoologii PAN, Warszawa, 24 ss. [F &, broszura]
---. 1998. Sokół wędrowny w Warszawie – udana reintrodukcja gatunku utraconego przed 40 laty. Działalność Naukowa PAN, 6: 60-63. [A]
---. 1998. Ptaki w mieście. Wiedza i Życie, nr 2 (758): 28-30. [A]
---. 1998. Podstawy merytoryczne reintrodukcji sokoła wędrownego w Warszawie. Myślistwo Ptasze, wydanie specjalne, wyd. PZŁ – Zarz. Główny, Warszawa, ss. 32-33. [A]
---. 1998. Program sozologiczny reintrodukcji sokoła wędrownego w Warszawie. Myślistwo Ptasze, wydanie specjalne, wyd. PZŁ – Zarz. Główny, Warszawa, ss. 34-35. [A]
1997
---. 1997 Sokoły w Warszawie. Program reintrodukcji sokoła wędrownego w Warszawie. wyd. Muzeum i Inst. Zoologii PAN, Warszawa, 15 ss. [F, broszura]
1996
---. 1996. Niegdyś bliskie wyginięcia sokoły wracają do miast. Życie Warszawy, nr ??? z 21-22.07.1996. [A]
---. 1996 Pięć tysięcy lat z gęsią. Życie Warszawy, nr ??? z 16-17.08.1996. [A]
1995
---. 1995. Skrzynki lęgowe dla ptaków. Murator, nr 11 (139): 115-117. [A]
1993
---. 1993. Optymistyczny (???) jubileusz stulecia wytępienia muchołówki małej w
Lesie Bielańskim. Ptaki, nr 3/’93: 15-16. [A, kwartalnik Ogólnopolskego Tow.Ochr. Ptaków]
---. 1993. Kosy miejskie i leśne – czyli o synurbizacji zwierząt. Problemy, nr 557: 28-31. [A]
---. 1993. Na pomoc bocianom. Gazeta Wyborcza, nr 217 (1296) z 16.09.1993. [A]
1992
---. 1992. Bociany wokół Warszawy. Gazeta Wyborcza, nr 231 (1004 z 01.10.1992): 3. [A]
1991
---., Kozłowski P., Nowicki W. 1991 Jak pomagać ptakom w zakładaniu gniazd. wyd. Zarz. Główny Ligi Ochr. Przyrody, Warszawa, ss. 10. [F &, nakład 100 tys. egz.]
---. 1991. Dama, ale nie z gronostajem. Gazeta Wyborcza 247 (716) z 22.11. 1991. [A , patrz 2005 r. przedruk w Encyklopedii Gaz. Wyborczej t. 9: 785]
1989
---., Barker G. 1989. Prawdziwa przyroda w wielkim mieście. Eko (Warszawa), nr 2: 19-20. [A &]
1988
---. 1988. Informacje i sugestie ornitologa dla konserwatorów drzew w parkach. Komunikaty Dendrol. wyd. Zarz. Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych, Warszawa, nr 8: 3-12. [A]
---., Nowicki W. 1988. Jak pomóc bocianom? Przyroda Polska, nr 3 (375): 14. [A]
---. 1988. Szkodliwa obojętność. Życie Warszawy, nr 155 (z 05.07.1988): 5. [A]
1987
& Kozłowski P., Luniak M., Nowicki W. 1987. Jak ptaki wykorzystują skrzynki lęgowe w miejskich parkach. Przyroda Polska nr 2 (262): 10-11. [A]
& Kozłowski P., Luniak M., Nowicki W. 1987. Skrzynki lęgowe w miejskich parkach. Przyroda Polska nr 5 (365): 11-13. [A]
---. 1987. Warszawskie bociany. Życie Warszawy, nr 74 (13453 z 28-29.03.1987): 4. [A]
1986
---. 1986. Ptaki w warszawskich Łazienkach. Przyroda Polska, nr 6 (264): 12-13. [A]
---. 1986. Powrót sokołów do miast. Świat Młodych, nr 7 (z 16.01.1986). [A]
1985
---. 1985. Pewna szczególna cecha ptaków. Świat Młodych, nr 83 (z 11.07.1985). [A]
---. 1985. Y. O. C. – czyli czterdziestolecie brytyjskich ptakolubów. Świat Młodych, nr 113 (z 19.09.1985). [A]
1984
---. 1984. Turkawka i inne. Szkiełko i oko (Warszawa). 1984/8: 14. [A, miesięcznik matematyczno-przyrodniczy dla młodzieży ]
1983
---. 1983. O gołębiach. Mała Delta.1983/8: 11. [ A, miesięcznik matem.- przyrodniczy dla młodzieży]
& Jabłoński B., Kucińska E., Luniak M. 1983. Poradnik ochrony ptaków. wyd. Zarząd Główny Ligi Ochrony Przyrody, Warszawa, 100 ss. [K bis, wyd. II poprawione. Rozdz. autorskie M. Luniaka: ”Ochrona ptaków w miastach i osiedlach”(ss. 71-87) i Kalendarz ochrony ptaków”(ss. 88-94)]
1980
ML [Luniak M.]. 1980. An experiment in Poland – Białołęka Dworska. Naturopa (Strasbourg) nr 36: 14. [A 000 także wydania w wersji francuskiej i niemieckiej]
1979
& Jabłoński B., Kucińska E., Luniak M. 1979. Poradnik ochrony ptaków. wyd. Zarząd Główny Ligi Ochrony Przyrody, Warszawa, 113 ss. [ K, &, rozdz. autorskie M. Luniaka: ”Ochrona ptaków w miastach i osiedlach”(ss. 87-102) i Kalendarz ochrony ptaków”(ss. 103-108)]
& Jakubiec Zb., Luniak M., Wesołowski T. 1979. Ptaki w nowej panoramie Wisły. Trybuna Ludu, nr 286 (10988 z 05.12.1979): 6. [A]
1977
15 artykułów [A] w gazecie harcerskiej Świat Młodych:
---. 1977. Kalendarz ptakoluba. Styczeń 1977. Świat Młodych, nr 3 (z 06.01.1977). [A]
---. 1977. Przeprowadzka do domów. Świat Młodych, nr 12 (z 27.01.1977). [A]
---. 1977. Kalendarz ptakoluba. Luty 1977. Świat Młodych, nr 15 (z 03.02.1977). [A]
---. 1977. Co się stanie z ptakami wodnymi ? Świat Młodych, nr 24 (z 24.02.1977). [A]
---. 1977. Kalendarz ptakoluba. Marzec 1977. Świat Młodych, nr 27 (z 03.03.1977). [A]
---. 1977. Kalendarz ptakoluba. Kwiecień 1977. Świat Młodych, nr 42 (z 07.04.1977). [A]
---. 1977. Kalendarz ptakoluba. Maj 1977. Świat Młodych, nr 54 (z 05.05.1977). [A]
---. 1977. Gdy ptaki zagrażają plonom. Świat Młodych nr 60 (z 19.05.1977).[A]
---. 1977. Kalendarz ptakoluba. Czerwiec 1977. Świat Młodych, nr 66 (z 02.06.1977). [A]
---. 1977. Kto mieszka w ptasich skrzynkach ? Świat Młodych, nr 78 (z 30.06.1977). [A]
---. 1977. Kalendarz ptakoluba. Lipiec 1977. Świat Młodych, nr 81 (z 07.07.1977). [A]
---. 1977. Czy lubicie sowy ? Świat Młodych, nr 90 (z 28.07.1977). [A]
---. 1977. Kalendarz ptakoluba. Sierpień 1997. Świat Młodych, nr 93 (z 04.08.1977). [A]
---. 1977. Kalendarz ptakoluba. Wrzesień 1977. Świat Młodych. nr 105 (z 01.09.1977). [A]
---. 1977. Kalendarz ptakoluba. Październik 1977. Świat Młodych, nr 120 (z 06.10.1977). [A]
1976
---. 1976. Delta Dunaju. Płomyk, nr 15/16 (z 25.08.1976): 438-441. [A]
---. 1976. Aby w Warszawie było więcej ptaków. Przyroda Polska nr 1 (20): 16-17. [A]
29 artykułów [A] w gazecie harcerskiej Świat Młodych:
---. 1976. Kalendarz Ptakoluba. Styczeń 1976. Świat Młodych, nr 1 (z 1.01.1976). [A]
---. 1976. Ptasi rekord wysokości. Świat Młodych, nr 5 (z 10.01. 1976). [A]
---. 1976. O zwyczajach łabędzi. Świat Młodych, nr 7 (z 15.01.1976). [A]
---. 1976. Przeprowadzka do domów. Świat Młodych, nr 12 (z 27.01.1976). ]A]
---. 1976. Kalendarz ptakoluba. Luty 1976. Świat Młodych, nr 16 (z 05.02.1976). [A]
---. 1976. Czy kwiczoły u nas zimują ? Świat Młodych, nr 19 (z 12.02.1976). [A]
---. 1976. Kalendarz ptakoluba. Marzec 1976. Świat Młodych, nr 28 (z 04.03.1976). [A]
---. 1976. Odpowiedzi ptakolubom. Świat Młodych, nr 34 (z 18.03.1976). [A]
---. 1976. Kalendarz Ptakoluba. Kwiecień. Świat Młodych, nr 40 (z 01.04.1976). [A]
---. 1976. Aktualności klubu ptakolubów. Świat Młodych, nr 43 (z 08.04.1976). [A]
---. 1976. Kalendarz ptakoluba. Maj 1976. Świat Młodych, nr 55 (z 06.05.1976). [A]
---. 1976. Jak prowadzić notatki ? Świat Młodych, nr 58 (z 13.05.1976). [A]
---. 1976 Jak działa nasz klub. Świat Młodych, nr 64 (z 27.05.1976). [A]
---. 1976. Kalendarz ptakoluba. Czerwiec 1976. Świat Młodych, nr 67 (z 03.06.1976). [A]
---. 1976. Jajka poza gniazdami. Świat Młodych nr 70 (z 10.06.1976). [A]
---. 1976 Jak działa nasz klub. Świat Młodych, nr 64 (z 27.05.1976). [A]
---. 1976. Spotkania z ptakami. Świat Młodych, nr 76 (z 24.06.1976). [A]
---. 1976. Ptakoluby w klanie. Świat Młodych, nr 76 (z 24.06.1976). [A]
---. 1976. Kalendarz ptakoluba. Lipiec 1976. Świat Młodych, nr 79 (z 01.07.1976). [A]
---. 1976. Jest to ptak bardzo piękny... Świat Młodych, nr 82 (z 08.07.1976). [A]
---. 1976. Kalendarz ptakoluba. Sierpień 1976. Świat Młodych, nr 94 (z 05.08.1976). [A]
---. 1976. Miniona kariera pawiego ogona. Świat Młodych, nr 97 (z 12.08.1976). [A]
---. 1976. Kalendarz ptakoluba. Wrzesień 1976. Świat Młodych, nr 106 (z 02.09.1976). [A]
---. 1976. Kalendarz ptakoluba. Październik 1976. Świat Młodych, nr 121 (z 07.10.1976). [A]
---. 1976. Kalendarz ptakoluba. Listopad 1976. Świat Młodych, nr 133 (z 04.11.1976).[A]
---. 1976. Jak pomagać ptakom ? Świat Młodych, nr 130 (z 28.11.1976). [A]
---. 1976. Zimowy bankiet za 50 milionów dolarów. Świat Młodych,nr142 (z 25.11.1976). [A]
---. 1976. Kalendarz ptakoluba. Grudzień 1976. Świat Młodych, nr 145 (z 02.12.1976). [A]
---. 1976. Zaczęło się od „ ptasiego dzbana”. Świat Młodych, nr 156 (z 30.12.1976). [A]
1975
---. 1975. Bilans zasobów ptactwa wodnego w Danii. Łowiec Polski, nr 8 (1491 z 16-30.04.1975): 6. [A]
---. 1975. Akcja tygrys. Przyroda Polska, nr 2 (218): 32. [A]
---. 1975. Świecące zwierzęta. Płomyk, nr 1 (z 10.01.1975): 10-11. [A]
---. 1975. Świerszcz za kominem. Płomyk, nr 5 (z 10.03.1975): 146-147. [A]
---. 1975. Orły i orliki. Płomyk, nr 17/18 (z 25.09.1975) : 490-491. [A]
12 artykułów [A] w gazecie Świat Młodych:
---. 1975. Czy chcesz zostać ornitologiem? Świat Młodych, nr 100 (z 21.08.1975). [A]
---. 1975. Listy z wakacji . Świat Młodych, nr 109 (z 09.09.1975). [A]
---. 1975. Lirogony. Świat Młodych, nr 121 (z 09.10.1975). [A]
---. 1975. Szukamy gniazd remiza, Świat Młodych, nr 121 (z 09.09.1975). [A]
---. 1975. Stacje Ornitologiczne w Polsce. Świat Młodych, nr 125 (z 18.10.1975): 7. [A]
---. 1975. Klucze dzikich gęsi. Świat Młodych, nr 139 (z 20.11.1975). [A]
---. 1975. Kalendarz ptakoluba. Listopad 1975. Świat Młodych nr 133 (z 06.11.1975): 5. [A]
---. 1975. Kalendarz ptakoluba. Grudzień 1975. Świat Młodych, nr 145 (z 04.12.1975). [A]
---. 1975. Kto kogo złapał? Świat Młodych, nr 148 (z 11.12.1975). [A]
---. 1975. Co to za sowy? Świat Młodych, nr 153-154 (z 23-25.12.1975). [A]
---. 1975. Gdzie się gnieździ zimorodek? Świat Młodych, nr 153-154 z (23-25.12.1975). [A]
---. 1975. Ptasie katastrofy. Świat Młodych. nr 155-156 (z 27-30.12.1975): 4. [A]
P 1974
---. 1974. Przedmowa do wydania polskiego. w: Hanzak J. Jaja i gniazda ptakow. Państw. Wyd. Rolnicze i Leśne, Warszawa, ss. 2-3. [P]
---. 1974. Gdy krzyżują się szlaki ptaków i samolotów. Przekrój, nr 1537 (z 22.09.1974) ss. 1 i 10. [A]
---. 1974. Uwaga ptaki! Skrzydlata Polska, nr 47 (1220 z 24.11.1974): 11. [A]
---. 1974. Miasto pełne ptaków. Życie Warszawy - Życie i Nowoczesność (z 14.03.1994): 3. [A]
---. 1974. Ptaki kontra samoloty. Przekrój, nr 1541 (z 20.10.1974): 14. [A]
[Luniak M]. 1974. The new national park in Poland. Newsletter of the Council of Europe (Strassbourg???), nr 74-11: 5. [A, 000]
---. 1974. Jak rozmawiają mewy. Płomyk, nr 1 (z 10.01.1974): 9-11. [A]
---. 1974. W krainie białych niedźwiedzi. Płomyk, nr 4 (z 25.02.1974): 110-113. [A]
---. 1974. Tajemnice mowy pszczół. Płomyk, nr 10 (z 25.05.1974): 308-310. [A]
---. 1974. Delfiny są inteligentne . Płomyk, nr 13-14 (z 25.07.1974): 411-414. [A]
8 artykułów [A] w czasopismie Przyroda Polska:
---. 1974. Miliony ptaków w sieciach francuskich ptaszników. Przyroda Polska, nr 6 (210): 25. [A]
---. 1974. Przeciw zagładzie ostrygojadów. Przyroda Polska, nr 6 (210): 25. [A]
---. 1974. Ostoja flamingów uratowana. Przyroda Polska, nr 8 (212): 32. [A]
---. 1974. Obserwacje ptaków – hobby milionów. Przyroda Polska, nr 9 (213): 7-9. [A]
---.1974. Ptaki giną na szosach. Przyroda Polska, nr 9 (213): 32. [A]
---. 1974. Ptaki przed zimą. Przyroda Polska, nr 11 (215): 14-15. [A]
---. 1974. Dokarmianie ptaków zimą. Przyroda Polska, nr 12 (216): 18-19. [A]
---. 1974. Jak w filmie Hitchcocka. Ptaki utrapieniem farmerów. Przyroda Polska, nr 12 (216): 22 [A]
1974
---., Pawłowski W. 1974. O ptakach Warszawy. Nasza Ksiegarnia, Warszawa, 139 ss.[K & - Pawłowski W. autor ilustracji]
1973
---. Ptaki na gruzach Warszawy. Przekrój, nr 1478 (z 05.08.1973): 6-7. [A]
---. 1973. O ptasich gniazdach. Przyroda Polska, nr 5 (???): 14-15. [A]
---. 1973. Kocia rodzina. Płomyk, nr 5 (10.03.1973): 142-145. [A]
---. 1973. Wróbel – mieszkaniec Warszawy. Stolica, nr 40 (1348): 4-5. [A]
1972
---, 1972. Zwierzęta w ekspansji. Problemy, nr 7 (316): 15-21. [A]
---. 1972. W sprawie złej reputacji tchórza. Panorama Polska, nr 3 (188): 25. [A, czasopismo dla Polonii]
---. 1972 Szpaki o tej porze ?! . Przyroda Polska, nr 1 (???): 14. [A]
---. 1072. Kruk nie kruk w Warszawie???. Stolica, nr 10 (1265): ???. [A]
---. 1972. Wiosenne wizyty mew w Warszawie. Stolica, nr14/15 (1269-70): 28-29. [A]
---. 1972. Stary niedźwiedź mocno śpi - czyli o śnie zimowym naszych zwierząt. Płomyk, nr 1 (z 10.01.1972 ): 10-11. [A]
---. 1972. Wiosenne przyloty ptaków. Płomyk, nr 7 (z 10.04.1972): 205-207. [A]
---. 1972. Tajemnice ptasich wędrówek. Płomyk, nr 20 (z 25.10.1972 ): 620-621. [A]
1971
---. 1971. Ptaki w dobie urbanizacji. Problemy, nr 12 (309): 25-29. [A]
---. 1971. Jak zawierałem znajomość z ptakami w Kanadzie. Przyroda Polska, nr 4: (??? ) 14-15. [A]
---. 1971. Spotkanie z ptakami przy… winie. Przyroda Polska, nr 1 (???): 14-15. [A]
---. 1971. Warszawskie gołębie. Stolica, nr 14/15 (1217-18): 22. [A]
---. 1971. S…O...S... dla zwierząt z Czerwonej Listy. Płomyk, nr 2 (z 25.01.1971): 44-46. [A]
---. 1971. Portret psiej rodziny. Płomyk, nr 6 (z 25.03.1971): 171-173. [A]
---. 1971.Koncert z zielonej estrady. Płomyk, nr 9 (z 10.05.1971): 265-266. [A]
1970
---. 1970. O ptakach w zimie. Zwierciadło, nr 2 (658 z 11.01.1970): 11. [A]
---. 1970. Wiosenne znaki na niebie. Przyroda Polska, nr 4 (????): 16. [A]
---. 1970. Dziwne ptaki pana Głowackiego. Przyroda Polska, nr 10 (????): 14. [A]
---. 1970. Pomóżmy ptakom. Życie Warszawy, nr 32 (8189) z 07.02.1970, s. 8. [A]
---. 1970. Wyjątkowo liczny przylot jemiołuszek. Życie Warszawy, nr 280 (8431 z 24.11.1970): 8. [A]
7 artykułów [A] w czasopiśmie młodzieżowym Płomyk:
---. 1970. Władca arktycznych lodów. Płomyk, nr 2 (z 25.01.1970 ): 44-45. [A]
---. 1970. O kolorowych ptakach w zimie. Płomyk, nr 3 (z 10.02.1970) : 80-81. [A]
---. 1970. Ile wiosen sobie liczą ? Płomyk, nr 6 (z 25.031970): 191. [A]
---. 1970. Wśród motyli. Płomyk, nr 12 (z 25.06.1970): 368-370. [A]
---. 1970. Muszle i ich mieszkańcy. Płomyk, nr 16 (z 25.08.1970): 508-509. [A]
---. 1970. O sowach bez przesądów. Płomyk, nr 17 (z 10.09.1970) : 526-529. [A]
---. 1970. Jeszcze to i owo o żyrafach. Płomyk nr 21 (z 10.11.1970): 643-645. [A]
1969
---. 1969. Ptasi hotel. W Warszawie nocują szpaki. Życie Warszawy, nr 79 (7924) z 03.04.1969. [A]
---. 1969. Pierzaste niebezpieczeństwo. Życie Warszawy, nr 291 (8136 z 06.12.1969): 5. [A]
---. 1969. Gdy spotkacie łosia… Płomyk, nr 3 (z 10.02.1969): 97. [A]
---. 1969. Z kroniki rodzinnej drozda śpiewaka. Płomyk, nr 10 (z 25.05.1969): 321. [A]
---. 1969. Dlaczego ptaki przekrzywiają głowy? Płomyk, nr 17 (z 10.09.1969): 526-527. [A]
---. 1969. Przyjaźń, która trwa od pięciu tysięcy lat. Płomyk, nr 23 (z 10.12.1969): 699-701. [A]
6 artykułów w tygodniku Stolica:
---. 1969. Goście z dalekiej północy. Stolica, nr 3 (1102): 12-13. [A]
---. 1969. Skowronek który śpiewa w mieście. Stolica, nr 10 (1109): 7. [A]
---. 1969. Kawki w Warszawie? Stolica, nr 21 (1120): 14. [A]
---. 1969. Warszawskie słowiki. Stolica, nr 24 (1123): ???. [A]
---. 1969. Jest to ptak bardzo piękny… . Stolica, nr 49 (1148): ???. [A]
---. 1969. Dzikie kaczki w warszawskich parkach. Stolica, nr 51-52 (1150-51): ???. [A]
1968
---. 1968. 10 lat Sekcji Ornitologicznej TZ. Express Wieczorny z 07.11.1968. [A]
---. 1968. Dziesięć lat ruchu ornitologicznego w Polsce. Życie Warszawy, nr 311 (7843) z 28.12.1968. [A]
---. 1968. Jeśli znajdziesz gniazdo ptaka … Płomyk, nr 8 (z 25.04.1968): 246-247. [A]
---. 1968. O „ opuszczonych „ pisklętach i niebezpiecznych gniazdach. Płomyk, nr 9 (z 10.05.1968): 266-267. [A]
1967
---. 1967. Nowy sympatyczny mieszkaniec Warszawy. Stolica, nr 20 (1014): 2-3. [A]
---. 1967. Kto widzial zimujące kosy? Życie Warszawy z 24.01.1967 i Express Wieczorny z 24.01.1967. [A, notatka – apel do czytelników]
---. 1967. Kto widział zimujące kosy? Express Wieczorny z 24.01.1967. [A, notatka – apel do czytelników]
1965
---. 1965. Ptaki naszej stolicy. Przyroda Polska, nr 1 (???): 5. [A]
---. 1965.Ptaki zimujące w naszym kraju. Przyroda Polska, nr 2 (???): 5. [A]
---. 1965. Niespodzianki w marcowym lesie. Przyroda Polska, nr 3 (???): 18. [A]
1962
[Luniak M] 1962. Odkrycie trzeciego okazu praptaka. Biul. Naukowo-Techniczny PAP, nr 2 (40): 8-9. [A 000]
[Luniak M] 1962. ABC o… łabędziach w Polsce. Biul. Naukowo-Techniczny PAP, nr 2 (42): 8-9 (06.02.1962). [A 000]
